Το διεθνές δίκαιο για τη διάσωση στη θάλασσα (της Δανάης Αγγελή)
Με αφορμή το τραγικό ναυάγιο στην Πύλο, ακολουθεί μία σύντομη ανάλυση των σχετικών κανόνων του διεθνούς δικαίου που διέπουν τη διάσωση και την προστασία της ανθρώπινης ζωής στη θάλασσα.
Το δίκαιο της θάλασσας (άρθρο 98 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, αλλά και το διεθνές εθιμικό δίκαιο) προβλέπει την υποχρέωση παροχής βοήθειας σε άλλο πλοίο ή άνθρωπο που κινδυνεύει στη θάλασσα. Ο πλοίαρχος οφείλει να πλεύσει με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ταχύτητα εφόσον έχει πληροφορηθεί ότι χρειάζονται βοήθεια και η παροχή τέτοιας βοήθειας μπορεί λογικά να αναμένεται από αυτόν. Επιπλέον, τα παράκτια Κράτη οφείλουν να ιδρύσουν υπηρεσίες συντονισμού έρευνας και διάσωσης.
Οι κανόνες διάσωσης στη θάλασσα εξειδικεύονται περαιτέρω από τη Διεθνή Σύμβαση για την Ασφάλεια της Ανθρώπινης Ζωής στη Θάλασσα (SOLAS) και τη Διεθνή Σύμβαση για τη Ναυτική Έρευνα και Διάσωση (SAR), καθώς και τις Οδηγίες για τη Μεταχείριση των Διασωθένων στη Θάλασσα του Διεθνούς Ναυτικού Οργανισμού (IMO Guidelines). Τα κρίσιμα ερωτήματα στην εν λόγω περίπτωση είναι α) αν το σκάφος κινδύνευε, και β) αν η επιχείρηση διάσωση υλοποιήθηκε όπως ορίζουν οι ως άνω κανόνες.
– ως φάση κινδύνου ορίζεται ως η κατάσταση εκείνη κατά την οποία υπάρχει λογική βεβαιότητα ότι ένα σκάφος ή άτομο απειλείται από σοβαρό και επικείμενο κίνδυνο και χρειάζεται άμεση βοήθεια. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του λιμενικού και τις μέχρι τώρα γνωστές πληροφορίες, η επιχείρηση διάσωσης δεν ξεκίνησε άμεσα, δεδομένου ότι το εν λόγω σκάφος ήταν υπερφορτωμένο μεν, αλλά συνέχιζε την πορεία του και αρνείτο βοήθεια, ενώ οποιαδήποτε παρέμβαση θα το έθετε σε κίνδυνο. Θα πρέπει καταρχήν να σημειωθεί ότι η κρίση για το εάν ένα σκάφος κινδυνεύει ανήκει στον πλοίαρχο και τις υπηρεσίες συντονισμού διάσωσης και είναι αντικειμενική (SAR παρα. 5.1.3, 5.2), ήτοι δεν εξαρτάται από την έγκριση ή και ενδεχόμενη άρνηση των επιβατών να δεχθούν βοήθεια. Περαιτέρω, η πάγια θέση της Ύπατης Αρμοστείας είναι ότι σκάφη σαν αυτό στην Πύλο, που μεταφέρουν πρόσφυγες υπό επικίνδυνες συνθήκες, υπερφορτωμένα, και χωρίς να πληρούνται οι βασικές προδιαγραφές ασφαλείας, δεν είναι αξιόπλοα, βρίσκονται σε φάση κινδύνου και τα Κράτη θα πρέπει να ξεκινούν άμεσα την επιχείρηση διάσωσης.
– η διάσωση ορίζεται ως η συλλογή των ανθρώπων που κινδυνεύουν από τη θάλασσα και η μεταφορά τους σε ασφαλές σημείο. Με την αποβίβαση σε ασφαλές σημείο, η επιχείρηση διάσωσης θεωρείται ότι έχει ολοκληρωθεί.
– ως ασφαλές σημείο νοείται το σημείο όπου: α) δεν απειλείται πλέον η ζωή των διασωθέντων, β) ικανοποιούνται οι βασικές τους ανάγκες (τροφή, ιατρικές ανάγκες) και γ) μπορεί να δρομολογηθεί η μεταφορά τους στον επόμενο ή τελικό προορισμό τους. Ασφαλές σημείο μπορεί να είναι η ξηρά, ή άλλο πλοίο ή άλλη εγκατάσταση στην οποία μπορούν οι διασωθέντες να αποβιβαστούν (Κατευθυντήριες ΙΜΟ, παρα. 6.12, 6.14). Στην προκείμενη περίπτωση, οι ελληνικές αρχές φέρεται να παρείχαν στους επιβάτες τρόφιμα και νερό, ωστόσο δεν προέβησαν σε μεταφορά των επιβατών σε ασφαλές σημείο παρά μόνο αφού το σκάφος ανατράπηκε.
Αναλόγως με το πού βρίσκεται το πλοίο (χωρικά/διεθνή ύδατα/ζώνη έρευνας και διάσωσης), την ευθύνη για τη διάσωση έχει είτε το παράκτιο κράτος, ή το κράτος του οποίου τη σημεία φέρει το πλοίο του επιχειρεί τη διάσωση, ή το κράτος που είναι υπεύθυνο συντονισμού στην περιοχή έρευνας και διάσωσης. Στην προκείμενη περίπτωση, την ευθύνη για τη διάσωση είχε καταρχήν η Ελλάδα, που ήταν και υπεύθυνη συντονισμού στην εν λόγω ζώνη διάσωσης. Πιθανές ευθύνες μπορεί να έχει και η Μάλτα, αναλόγως με τη θέση του σκάφους, δεδομένου ότι πλοίο με τη σημαία της Μάλτας παρείχε τρόφιμα.
Στις περιπτώσεις διάσωσης στη θάλασσα, εκτός από το δίκαιο της θάλασσας, εφαρμογή έχει και το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προστατεύει το δικαίωμα στη ζωή, βάσει του οποίου τα Κράτη υποχρεούνται, μεταξύ άλλων, να υλοποιούν επιχειρήσεις διάσωσης ζωής στη θάλασσα όταν ενημερώνονται για ανθρώπους ή πλοία που κινδυνεύουν και που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους (Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, Γενικό Σχόλιο 36). Πέραν του δικαιώματος στη ζωή, δεδομένου ότι σκάφη σαν αυτό στην Πύλο μεταφέρουν πρόσωπα που αιτούνται διεθνή προστασία, παιδιά και άλλα ευάλωτα άτομα, πολλά ακόμα δικαιώματα ενδεχομένως έχουν εφαρμογή (αναλυτικά για τις υποχρεώσεις των Κρατών απέναντι σε πρόσφυγες και μετανάστες και τα παιδιά βλ. ΗELP Courses Asylum and Human Rights; Refugee and Migrant Children).
Το κρίσιμο ερώτημα εδώ είναι αν το σκάφος βρίσκεται στη δικαιοδοσία του εν λόγω Κράτους, υπό την έννοια του διεθνούς δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η δικαιοδοσία νοείται καταρχήν ως εδαφική. Συνεπώς, στην προκείμενη περίπτωση, στο βαθμό που το εν λόγω σκάφος ήταν στα χωρικά ύδατα της Ελλάδας, η Ελλάδα ήταν καταρχήν υπεύθυνη για την προστασία του δικαιώματος στη ζωή και πιθανών λοιπών δικαιωμάτων των επιβατών (προστασία παιδιών, απαγόρευση απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, προστασία αιτούντων άσυλο κτλ).
Αν το σκάφος βρισκόταν σε διεθνή ύδατα, το ΕΔΔΑ θεωρεί ότι δικαιοδοσία υφίσταται μόνο εφόσον το Κράτος ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο επί του σκάφους, υπό την έννοια του de facto/φυσικού ελέγχου (HirsiHamaaandothersv. Italy). Αυτό σημαίνει ότι στην προκείμενη περίπτωση, αν το σκάφος βρισκόταν σε διεθνή ύδατα, θα πρέπει να εξεταστεί αν τα λιμενικά σκάφη βρίσκονταν αρκετά κοντά στο σκάφος ή ήλεγχαν με άλλο τρόπο το σκάφος ή τους επιβάτες του. Η Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα σε αντίστοιχες υποθέσεις έχει κρίνει ότι δικαιοδοσία και έλεγχος υφίσταται και στις περιπτώσεις που το σκάφος βρίσκεται εκτός των χωρικών υδάτων αλλά εντός της ζώνης διάσωσης την οποία το Κράτος συντονίζει (A.S. andothersv. Malta, CCPR/C/128/D/3043/2017 ; A.S. andothersv. Italy, CCPR/C/130/DR/3042/2017 ). Με βάση αυτό τον ορισμό, στην προκείμενη περίπτωση η Ελλάδα ήταν υπεύθυνη συντονισμού διάσωσης στην εν λόγω ζώνη και άρα η προστασία των δικαιωμάτων των επιβατών ήταν εντός της δικαιοδοσίας της.
Ένα τρίτο ζήτημα είναι το θέμα σύλληψης των διακινητών. Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Λαθραίας Διακίνησης Μεταναστών δια Ξηράς Αέρος ή Θαλάσσης, εφόσον ένα Κράτος έχει σοβαρές υποψίες ότι ένα σκάφος εμπλέκεται σε παράνομη διακίνηση μεταναστών με σκοπό την απόκτηση, άμεσα ή έμμεσα, οικονομικού ή άλλου οφέλους (Άρθρο 3), και δεν φέρει σημαία, το Κράτος να σταματήσει το εν λόγω σκάφος, και να διενεργήσει επιβίβαση και έρευνα επί αυτού, μεριμνώντας για την ασφάλεια των επιβατών (Άρθρο 8 παρα 1, Άρθρο 9). Σε περίπτωση που οι υποψίες επιβεβαιωθούν, εφαρμόζει τα οικεία μέτρα, στα οποία συγκαταλέγονται η αρωγή και προστασία των θυμάτων. Στην προκείμενη περίπτωση, το λιμενικό δεν προέβη σε καμία τέτοια κίνηση, ενώ σύμφωνα με τις μαρτυρίες των διασωθέντων ο διακινητής-καπετάνιος φέρεται να εγκατέλειψε το σκάφος προτού αυτό ανατραπεί.
Περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τη διάσωση στη θάλασσα είναι διαθέσιμες στο σχετικό οδηγό της Ύπατης Αρμοστείας.
- Η Δανάη Αγγελή είναι δικηγόρος και Δρ Νομικής EUI (Φλωρεντία).
