Με αφορμή τους πρόσφατους θανάτους των Νίκου Σαμπάνη και Κώστα Φραγκούλη, ο Χαράλαμπος Κουρουνδής γράφει για την ιστορία και την εφαρμογή του δόγματος “διαχωρισμένοι αλλά ίσοι” στις ΗΠΑ και την Ελλάδα. (Αναδημοσίευση από το Syntagma Watch, 21/12/2022)
Στη σύγχρονη ιστορία των διακρίσεων και του ρατσισμού εμβληματική θέση έχει το δόγμα “separate but equal” («διαχωρισμένοι αλλά ίσοι») που εξήγγειλε το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ το 1896[1]. Το εν λόγω δόγμα σήμαινε ότι λευκοί και μαύροι στις ΗΠΑ είχαν δικαίωμα πρόσβασης στην εκπαίδευση, στα μέσα μεταφοράς ή στα εστιατόρια. «Απλώς» έπρεπε να κάθονται σε διαφορετικές θέσεις και χώρους. Αυτή η διαφορά στην πράξη ήταν τεράστια. Ο φυλετικός διαχωρισμός είχε ως αποτέλεσμα τη διαιώνιση της ανισότητας μεταξύ λευκών και μαύρων.
Στην περίπτωση των Ελλήνων Ρομά, το δόγμα «διαχωρισμένοι αλλά ίσοι» έχει εφαρμοστεί στην πιο καθαρή μορφή του με τον σχολικό διαχωρισμό στον Ασπρόπυργο της Ελευσίνας[2]. Η ουσία του δόγματος όμως, η τυπική ισότητα που συγκαλύπτει την πραγματική ανισότητα που προκαλεί ο διαχωρισμός, διέπει και την επιλογή των κριτηρίων για την επιβολή προσωρινής κράτησης σε περιπτώσεις ανθρωποκτονιών με θύτες αστυνομικούς και θύματα Ρομά.
Σύμφωνα με το άρθρο 282 παρ. 2 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, «σκοπός των περιοριστικών όρων, του κατ’ οίκον περιορισμού με ηλεκτρονική επιτήρηση και της προσωρινής κράτησης είναι να αποτραπεί ο κίνδυνος τέλεσης νέων εγκλημάτων και να εξασφαλιστεί ότι εκείνος στον οποίο επιβλήθηκαν θα παραστεί οποτεδήποτε στην ανάκριση ή στο δικαστήριο και θα υποβληθεί στην εκτέλεση της απόφασης», μέτρα τα οποία επιβάλλονται αν προκύπτουν σοβαρές ενδείξεις ενοχής του κατηγορουμένου.
Πώς εφαρμόζονται γενικά αυτές οι προβλέψεις; Σύμφωνα με έρευνα του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου για την πρακτική της προσωρινής κράτησης στην Ελλάδα που δημοσιεύθηκε τον Δεκέμβριο του 2015[3], η Ελλάδα φαίνεται να αποκλίνει από τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε σχέση με το τεκμήριο υπέρ της μη κράτησης, ενώ η ανθρωποκτονία λόγω της φύσης της οδηγεί ακόμα συχνότερα σε προσωρινή κράτηση (σελ. 38-39 της έρευνας). Με απλά λόγια, η προσωρινή κράτηση στην Ελλάδα εφαρμόζεται εκτεταμένα και είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που δεν θα επιβληθεί σε υποθέσεις ανθρωποκτονίας με δόλο.
Πώς εφαρμόζονται ειδικά αυτές οι προβλέψεις, όταν αφορούν περιπτώσεις ανθρωποκτονιών με θύτες αστυνομικούς και θύματα Ρομά; Οι δύο τελευταίες σχετικές υποθέσεις, η ανθρωποκτονία του Ρομά Νίκου Σαμπάνη τον Οκτώβριο του 2021 από αστυνομικούς με 36 σφαίρες και η πρόσφατη ανθρωποκτονία του 16χρονου Ρομά Κώστα Φραγκούλη από αστυνομικό με σφαίρα στο κεφάλι είχαν κοινή αντιμετώπιση. Στους θύτες δεν επιβλήθηκε προσωρινή κράτηση παρότι κατηγορούνται για ανθρωποκτονία με (ενδεχόμενο) δόλο. Στην πρώτη περίπτωση μάλιστα, πριν από την κρίση αναφορικά με την επιβολή ή μη προσωρινής κράτησης στους αστυνομικούς, οι τελευταίοι είχαν την τύχη να δεχθούν την επίσκεψη του Υπουργού Προστασίας του Πολίτη Τάκη Θεοδωρικάκου.
Ποια είναι λοιπόν η διαφορά ανάμεσα στις δύο κατηγορίες περιπτώσεων; Τα κριτήρια του νόμου είναι τα ίδια. «Απλώς» εφαρμόζονται διαφορετικά. Εάν ο θύτης είναι αστυνομικός και το θύμα είναι Ρομά, η δικαστική ερμηνεία ακολουθεί τις πιο φιλελεύθερες προσλήψεις του θεσμού της προσωρινής κράτησης διαφυλάσσοντας ως κόρη οφθαλμού τις δικαιοκρατικές εγγυήσεις και το τεκμήριο της αθωότητας και ερμηνεύοντας συσταλτικά τις προϋποθέσεις του νόμου. Εάν όχι, η επιείκεια και ο ανθρωπισμός δίνουν τη θέση τους στον παραδειγματισμό και στη γενικοπροληπτική λειτουργία της προσωρινής κράτησης.
Η αστυνομική βία και ατιμωρησία στην Ελλάδα αποτελεί, βέβαια, ένα συστημικό πρόβλημα παρά την (ατεκμηρίωτη) αντίθετη τοποθέτηση πρώην Υπουργού[4]. Οι προτάσεις σε θεσμικό επίπεδο για τον περιορισμό του εν λόγω φαινομένου δεν λείπουν[5]. Το κλειδί όμως για να καταπολεμηθεί η αστυνομική βία με θύματα Ρομά και άλλες αποκλεισμένες ομάδες (πρόσφυγες, μετανάστες κλπ)[6] βρίσκεται στην κινητοποίηση της κοινωνίας.
Στο παράδειγμα του δόγματος “separate but equal”, η απόφαση με την οποία το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ μετέβαλε τη νομολογία του και έκρινε ως αντισυνταγματικές τις διακρίσεις στη δημόσια εκπαίδευση[7] υπήρξε όντως ιστορική. Όταν όμως η εφαρμογή της εν λόγω απόφασης συνάντησε την αντίσταση των Πολιτειών του Νότου, ήταν η ορμητική παρέμβαση του κινήματος των πολιτικών δικαιωμάτων (civil rights movement), εκείνη που επέβαλλε την κατάργηση των κάθε είδους διακρίσεων[8].
Στην Ελλάδα του 2022, ο νόμος είναι ίσος για όλους, η εφαρμογή του όμως για τους Ρομά είναι «διαχωρισμένη». Η ανάγκη για ένα κίνημα που να απαιτεί ΔΙΚΕΟΣΗΝΙ για τους φτωχούς και τους κατατρεγμένους είναι επιτακτική. Αυτή η δικαιοσύνη που μοιάζει σήμερα ανορθογραφία είναι η μόνη άξια του ονόματός της.
Χαράλαμπος Κουρουνδής
Διδάκτορας Νομικής ΑΠΘ, υπότροφος μεταδιδακτορικός ερευνητής, Μέλος ΣΕΠ ΕΑΠ,
Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω
Υποσημειώσεις:
[1] Πρόκειται για τη διαβόητη απόφαση Plessy v. Ferguson, 163 U.S. 537 (1896). Βλ. αποσπάσματα και παρατηρήσεις επί της απόφασης σε Ι. Σαρμά, “Εμείς ο λαός”. Η συνταγματική νομολογία του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 133-138.
[2] Βλ. Δ. Παπανικολάου, «Ρομά και σχολείο: Αναζήτηση τεκμηρίων για την περίπτωση του Ασπρόπυργου» σε https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/2778680/file.pdf.
[3] https://www.cecl.gr/wp-content/uploads/2016/05/Country-Report_GR.pdf .
[4] Βλ. τη δήλωση της Άννας Διαμαντοπούλου στην ΕΡΤ ότι «δεν συμφωνώ με τον όρο ότι στη χώρα υπάρχει αστυνομική βία […] Δεν είναι η αστυνομική βία στην Ελλάδα κάτι για το οποίο μπορούμε να μιλούμε. Ο δεκαπεντάχρονος μαθητής Γρηγορόπουλος ήταν ένα παιδί που πετούσε πλαστικά μπουκάλια με νερό και σκοτώθηκε με μια σφαίρα στο κεφάλι» https://www.ertnews.gr/dimosio-vima/i-anna-diamantopoyloystin-ert-to-proeklogiko-klima-echei-valei-ston-pago-metarrythmiseis/ .
[5] Βλ. ενδεικτικά το κείμενο τεκμηρίωσης και προτάσεων για την αντιμετώπιση της αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας που επεξεργάστηκε και δημοσίευσε στις 5 Δεκεμβρίου του 2022 η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σε https://www.hlhr.gr/wp-content/uploads/2022/11/%CE%9A%CE%B5%CE%AF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF-%CE%B8%CE%AD%CF%83%CE%B5%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CF%83%CF%84%CF%85%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CE%B1-%CE%95%CE%BB%CE%95%CE%94%CE%91.pdf
[6] Βλ. αναλυτικά την Ειδική Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη ως Εθνικού Μηχανισμού Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας για το 2021 σε https://www.synigoros.gr/el/category/default/post/emhdipa-%22eidikh-ek8esh-toy-synhgoroy-toy-polith-ws-e8nikoy-mhxanismoy-diereynhshs-peristatikwn-ay8airesias-gia-to-2021%22.
[7] Brown vs Board of Εducation of Topeka, 347 U.S. 483 (1954).
[8] Βλ. M. Tushnet, Taking the Constitution Away from the Courts, Princeton University press, Princeton 1999, σελ. 145-146.
