Δημοσιεύουμε την εισήγηση της Ιωάννας Στεντούμη, δικηγόρου Αθηνών, στην ημερίδα “Οι νέες αλλαγές στον ΠΚ και τον ΚΠΔ: Μια ολοκληρωτική αντιμεταρρύθμιση” (18/12, ΔΣΑ) στην θεματική “Σεξουαλικά εγκλήματα – Ενδοοικογενειακή βία: είναι λύση η αυστηροποίηση των ποινών;”.
Σεξουαλικά εγκλήματα – Ενδοοικογενειακή βία: είναι λύση η αυστηροποίηση των ποινών; (της Ιωάννας Στεντούμη)
Οι προτεινόμενες αλλαγές για την ενδοοικογενειακή βία, εμπεριέχουν ελάχιστες προβλέψεις που δεν αλλάζουν προς το καλύτερο την πραγματική και νομική κατάσταση των θυματων, αντιθέτως είναι πιο επικίνδυνες.
Αρχικά, όσον αφορά τα δικονομικά, το άρθρο 228 ΚΠΔ δεν αλλάζει, άρα το θύμα βιασμού οφείλει επί της ουσίας να εμφανίζεται και να καταθέτει ενώπιον του δράστη, αφού το δικαστήριο πάντα αυτό προκρίνει στα ενήλικα θύματα, αγνοώντας το διεθνές πλαίσιο προστασίας των θυμάτων και υποβάλλοντας το θύμα σε μια διαδικασία που όσες και όσοι υποστηρίζουμε θύματα σεξουαλικής βίας, γνωρίζουμε πως είναι εχθρική και τραυματική για αυτά.
Αυτό σε συνδυασμό με τις προβλέψει για την αστυνομική κατάθεση, που πλέον δε θα θεωρείται απαραίτητη, δείχνει ότι ένα ίδιο νήμα συνδέει τις συγκεκριμένες διατάξεις: η εμπέδωση της εξουσίας στα σώματα μας – η αστυνομική εξουσία και η πατριαρχική εξουσία δεν αμφισβητούνται και όποια/ος το αμφισβητεί, θα υποστεί τις συνέπειες (ψυχοφθόρες, τραυματικές, χρονοβόρες και κοστοβορες διαδικασίες).
Επί των ουσιαστικών διατάξεων: Προστιθεται στο άρθρο 4 του 3500/2006, πέραν της σωματικής, η ψυχολογική βία σε βάρος ανηλίκων («Επί ασκήσεως σωματικής ή ψυχολογικής βίας σε βάρος ανηλίκου, στο πλαίσιο της ανατροφής του, εφαρμόζεται το άρθρο 1532 του Αστικού Κώδικα»).
Στο άρθρο 6 ορίζεται ότι αν η πράξη τελέστηκε ενώπιον ανηλίκου μέλους της οικογένειας, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον δύο (2) ετών (αντί για ένα έτος που ισχύει έως σήμερα).
Στο άρθρο 7 προβλέπεται για πρώτη φορά ότι «Όποιος τελεί την αξιόποινη πράξη του πρώτου εδαφίου (παράνομη βία) ενώπιον ανηλίκου τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον ενός (1) έτους. Όποιος τελεί την αξιόποινη πράξη του πρώτου εδαφίου (απειλή) ενώπιον ανηλίκου τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον έξι (6) μηνών».
Στο άρθρο 9 προβλέπεται ότι «με φυλάκιση τουλάχιστον έξι (6) μηνών (έως 3 ετών ισχύει έως σήμερα) τιμωρείται η πράξη της παρ. 1 (Ενδοοικογενειακή προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας), αν ο παθών είναι ανήλικος ή η πράξη τελείται ενώπιόν του». Η δεύτερη μορφή του αδικήματος (τέλεση ενώπιον ανηλίκου) επίσης δεν προβλέπεται σήμερα.
Το πρώτο συμπέρασμα: είναι ελάχιστες οι αλλαγές και καμία δεν αφορά την προστασία του θύματος, οπως θα όφειλε και θα μπορούσε να προβλέψει η Πολιτεία, όπως για παράδειγμα με φιλικές διαδικασίες στο θύμα.
Το αμέσως επόμενο συμπέρασμα, είναι η αυστηροποίηση των ποινών, όπως συνήθως εξαγγέλλεται ως απάντηση σε κάθε αδίκημα.
Περαιτέρω, εμφανής είναι η έλλειψη προβλέψεως από το νομοθέτη για άλλη μια φορά, της ψυχολογικής βίας σε ενήλικο θύμα και της εξύβρισης στα πλαισια ενδοοικογενειακης βίας.
Το ακόμα όμως πιο επικίνδυνο, είναι η αξιοποίηση μίας αόριστης έννοιας, της ψυχολογικής βίας, χωρίς ορισμό, που προκαλεί ανασφάλεια δικαιου.
Θα ξεκινήσω με τα τελευταία και θα κλείσω με την αυστηροποίηση:
Η ψυχολογική βία σε ενήλικο θύμα και η εξύβριση για άλλη μια φορά δεν προβλέπονται στα πλαίσια της ενδοοικογενειακής βίας.
Η ψυχολογική κακοποίηση/ψυχική βλάβη (βλ. μεταξύ άλλων, το ορισμό που προτείνει το Ευρωπαϊκό Δίκτυο κατά της Βίας) μπορεί να λάβει διάφορες μορφές και αντίστοιχους ορισμούς, όπως μεταξύ άλλων: α) η λεκτική κακοποίηση όταν έχουμε προσβολές, φωνές, ύβρεις, χρήση υποτιμητικών χαρακτηρισμών, μειωτική/ εξευτελιστική/ περιφρονητική/ ταπεινωτική/ ντροπιαστική συμπεριφορά/ συνεχείς κατηγορίες χωρίς λόγο/ συνεχή κριτική.
Είναι επίσης ο συναισθηματικός εκβιασμός, όταν ο σύζυγος/ σύντροφος τρομοκρατεί τη σύζυγο/ σύντροφο μέσω των παιδιών για τη χειραγώγηση ή τη δημιουργία φόβου, όπως για παράδειγμα απειλές ότι θα εξαφανίσει τα παιδιά, ότι θα της αφαιρέσει την επιμέλεια, ότι θα της κάνει κακό, θα κάνει κακό στα παιδιά/ άλλα αγαπημένα της πρόσωπα, ότι θα χρησιμοποιήσει σωματική βία, ότι θα την σκοτώσει ή θα αυτοκτονήσει, όταν σπάει αντικείμενα, καταστρέφει τα πράγματά της /απειλεί ότι θα το κάνει, την απομονώνει από το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον, δεν την αφήνει να κάνει δραστηριότητες που της αρέσουν, δεν της επιτρέπει να πάρει αποφάσεις
β) Η μη λεκτική ψυχολογική κακοποίηση, όταν συμβαίνουν τα παραπάνω χωρίς λέξεις, παρά μόνο μέσα από εκφράσεις/ νεύματα/ χειρονομίες/ παύση κάθε συνομιλίας και ανταπόκρισης μέχρι να λάβει την απάντηση/ ενέργεια που επιθυμεί
γ) όταν ο σύζυγος/ σύντροφος ελέγχει τη σύζυγο/ σύντροφο διαρκώς, ζηλεύει υπερβολικά και χωρίς λόγο, δείχνει κτητικότητα, ελέγχει συνέχεια που είναι και τι κάνει, ψάχνει τα πράγματα της, όταν την καταδιώκει, δηλαδή παρακολουθεί τις κινήσεις της, εμφανίζεται μπροστά της από το πουθενά, την παρενοχλεί
δ) οικονομική κακοποίηση: όταν δεν επιτρέπεται στη σύζυγο/ σύντροφο να εργαστεί ή να έχει πρόσβαση σε χρήματα/ τραπεζικούς λογαριασμούς, ελέγχει πού ξοδεύει και με ποιο τρόπο, της παρέχονται ελάχιστα χρήματα.
Βάσει δε της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, ψυχολογική βία είναι η σκόπιμη ενέργεια προκλήσεως σοβαρής φθοράς στην ψυχολογική ακεραιότητα ενός ατόμου μέσω εξαναγκασμού ή απειλών.
Όλα τα παραπάνω συνιστούν πιθανούς ορισμούς. Η μη αναφορά όμως ενός ορισμού σαφούς για τις παράνομες πράξεις που τιμωρούνται ως ψυχολογική βία, είναι διπλά προβληματική:
Είναι προβληματική απο πλευράς προστασίας των δικαιωμάτων των κατηγορουμένων και ευνοεί τις αυθαιρεσίες των κρατικών αρχών, επιβάλλοντας τιμωρία χωρίς σαφές αδίκημα, επομενως ενάντια στην βασική αρχή, κανένα έγκλημα καμία ποινή χωρίς νόμο.
Και είναι διπλά προβληματική, επειδή εξαιρεί τα ενήλικα θύματα παρά τις συνεχείς υπενθυμίσεις από γυναικείες οργανώσεις και οργανώσεις υποστήριξης θυμάτων βίας, ότι αυτή η μορφή βίας είναι συχνά ακόμα πιο τραυματική για τα θύματα. Και ανοίγει και ένα παράθυρο πολύ επικίνδυνο: τη χρήση του ψευδο-συνδρόμου της γονικής αποξένωσης από τα λόμπυ πατεράδων που πίεσαν για την ψήφιση του νέου οικογενειακού δικαιου, οι οποίοι χρησιμοποιούν την κοινωνικά και ηθικά επικίνδυνη θεωρία του Γκάρντνερ, που έχει επιστημονικά καταρριφθεί και την επαναφέρουν για να υποστηρίξουν ότι οι καταγγελίες των παιδιών είναι ψευδείς και υποβολιμαίες από τη μητέρα που επιθυμεί να αποκόψει τον πατέρα. Οποτε ο μη ορισμός της ψυχολογικής βίας στο ανήλικο, μπορεί να οδηγήσει σε ερμηνείες εκ διαμέτρου αντίθετες, ανάλογα τα κοινωνικά/ πολιτικά/ιδεολογικά εργαλεία και προκαταλήψεις του/της δικαστή, το οποίο είναι βαθιά προβληματικό ποινικά αλλά και κοινωνικά και από πλευράς προστασίας των θυμάτων έμφυλης βίας. Ήδη η GREVIO και η αρμόδια εισηγήτρια του ΟΗΕ έχουν εισηγηθεί τη μη χρήση του όρου αυτού, ως εργαλείο των απανταχού κακοποιητών.
Θελουμε όμως πρόβλεψη όλων αυτών επειδή επιθυμούμε αυστηροποίηση; Θελουμε αναφορά στη γυναικοκτονια επειδή επιθυμούμε αυστηροποίηση; Ειναι η ορθή απόκριση της πολιτείας στην έξαρση της έμφυλης βίας;
Αυτό θα απαντηθεί οταν απαντήσουμε ποιος είναι ο σκοπός επιβολής ποινής. Ποιον σκοπό εξυπηρετεί η ποινή:
Τη γενική πρόληψη, δηλαδή την αποτροπή των εν δυνάμει δραστών, την ειδική πρόληψη, δηλαδή την αποτροπή του συγκεκριμένου δράστη από το να τελέσει άλλες αξιόποινες πράξεις μελλοντικά, αλλά και το σωφρονισμό του προς τον σκοπό της κοινωνικής του επανένταξης και παράλληλα την ικανοποίηση του θύματος που δικαιώνεται ηθικά με την τιμώρηση του δράστη.
Τι συμβαίνει σήμερα; Τα αδικήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας (και εν γένει τα έμφυλα εγκλήματα) είναι «υπο-αναφερόμενα», δηλαδή τα θύματα δε μιλάνε, φοβούμενα τις συνέπειες και την επαναθυματοποίησή τους με την εμπλοκή τους σε χρονοβόρες, κοστοβόρες και ψυχοφθόρες διαδικασίες, καθώς αν προβούν σε καταγγελία θα έρθουν αντιμέτωπα με ένα σύστημα δύσπιστο και εχθρικό, που αναπαράγει στερεοτυπικές αντιλήψεις και θέλει το θύμα να απολογείται (γιατί ήσουν εκεί εκείνη την ώρα, γιατί πήγες στο σπίτι ενός ατόμου που δεν γνώριζες, γιατί φόραγες τα συγκεκριμένα ρούχα, γιατι ήπιες κλπ) αλλα και αναμένει ένα ιδεατό θυμα, που αντιστάθηκε, κατήγγειλε εξαρχής, κράτησε αποδεικτικά κλπ. Ακομα και τωρα ερωτώνται οι γυναίκες γιατί τόσα χρόνια έμεναν στο γάμο τους, αν ηταν κακοποιητικός ο σύζυγος. Οι δε φιλικοί χώροι εξέτασης των παιδιών θυμάτων, τα γνωστά ως «Σπίτια του Παιδιού», ακόμα δε λειτουργούν εκτός Αττικής, αλλά και στην Αθήνα, συνήθως ακολουθούν χρονικά την κατάθεση στη ΓΑΔΑ.
Υπόψην το γόνιμο έδαφος για στερεότυπα, σε πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων που διαπερνά η εκμετάλλευση, η πατριαρχία και η τοξική αρρενωπότητα, οι οποίες αναπαράγονται και θεσμικά: δηλώσεις Τσιάρα περί κανονικών οικογενειών όπου τα παιδιά μεγαλώνουν χωρίς «παρεκκλίσεις», υποβάθμιση της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων, μεταρρυθμίσεις στο οικογενειακό δίκαιο που ορθώνουν πρόσθετα εμπόδια στα θύματα ενδοοικογενειακής βίας, τη δήλωση του Λοβέρδου στη Βουλή για το ότι ο θύτης συζυγικής βίας δεν είναι απαραίτητα και κακός πατέρας – αρχή που εφαρμόζουν δυστυχώς και τα δικαστήρια – συνδικαλιστές της αστυνομίας που δίνουν συμβουλές. Αν προστεθεί σε αυτά, η παντελής κατάρρευση κοινωνικών υπηρεσιών και δομών φροντίδας για τα θύματα, η απουσία υποστηρικτικών δικτύων και οικονομικής υποστήριξης, διερμηνείας, ιατροδικαστικών υπηρεσιών, εκπαίδευσης των επαγγελματιών πρώτης γραμμής, καθίσταται σαφής η παντελής απουσία και αδιαφορία του κράτους για τα θύματα έμφυλης βίας και για στρατηγικές πρόληψης και προστασίας.
Από τη στιγμή λοιπόν που κανένα ουσιαστικό μέτρο δεν λαμβάνεται για την καταπολέμηση των έμφυλων διακρίσεων και την προστασία της παιδικής ηλικίας, η «υπόσχεση» της κυβέρνησης ότι θα αποσύρει για περισσότερο χρόνο τους δράστες στις φυλακές ειναι για εκλογική απευθυνση και μόνο, στα πλαίσια αυταρχικοποίησης ακόμα περισσότερο του ποινικού νόμου και αντιμετώπισης κάθε κοινωνικού ζητήματος με τη ράβδο του ποινικού κολασμού: η απειλή αυστηρών ποινών δεν προωθεί καμία ασφάλεια – ας σκεφτούμε μόνο το παράδειγμα πολιτειών των ΗΠΑ όπου ακόμα ισχύει η θανατική ποινή – και αποτελεί δικαιολογία για την παράλειψη λήψης ουσιαστικών μέτρων για την προώθηση της ισότητας των φύλων και την καταπολέμηση της σεξιστικής και έμφυλης διάκρισης.
Τα θύματα από την άλλη πλευρά, θα μιλήσουν όταν θα αισθάνονται ασφαλή, κάτι που προϋποθέτει ενίσχυση των δημόσιων δομών υποστήριξης θυμάτων έμφυλης βίας όπως είναι οι ξενώνες κακοποιημένων γυναικών, ενίσχυση των δομών παιδικής προστασίας, αναμόρφωση των ποινικών διαδικασιών ώστε τα θύματα να μην επανατραυματίζονται αφηγούμενα πολλάκις το βίωμά τους, λειτουργία επιτέλους των «Σπιτιών του Παιδιού», αλλά και μέτρα πρόληψης, όπως είναι η εισαγωγή στην εκπαίδευση από τις μικρές ήδη ηλικίες θεματικών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κοινωνικό φύλο. Μάλιστα, τη στιγμή που συζητούνται ποινικές διατάξεις για την ψυχολογική βία σε ανήλικα, έχουμε μια τελείως αποδιαρθρωμένη Εισαγγελία Ανηλίκων, όπου υπάρχουν δύο Εισαγγελείς για όλη την Αττική, χωρίς υποστήριξη από κοινωνικές υπηρεσίες, ψυχολόγους, παιδοψυχολόγους και ένα δίκτυο επαγγελματιών το οποίο θα μπορούσε πράγματι να διαπιστώσει τις συνθήκες διαβίωσης χιλιάδων παιδιών. Τελείως βολικό για τις κρατικές αρχές είναι να μετατοπίζεται η συζήτηση στην επιμέτρηση της ποινής, όταν όλα όσα προηγούνται αυτής μένουν ως έχουν.
Εν τελει, σε ένα σύστημα που αναπαράγει τις εξουσιαστικές σχέσεις, ρόλος μας είναι, μεταξύ άλλων, να υπερασπιζόμαστε τα δικαιώματα των θυμάτων έμφυλης και σεξιστικής βίας και να συνεχίζουμε να ορθώνουμε στο δημόσιο λόγο την απαίτηση για δημιουργία μιας συμπεριληπτικής και επανορθωτικής κουλτούρας και εντός των θεσμών και των δικαστικών διαδικασιών. Η περαιτέρω αυταρχικοποίηση του ποινικού δικαίου, δε θα ωφελήσει τα θύματα ουτε την κοινωνική ειρήνη.
