Δημοσιεύουμε την εισήγηση του Γιώργου Κακαρνιά, δικηγόρου Αθηνών, στην ημερίδα “Οι νέες αλλαγές στον ΠΚ και τον ΚΠΔ: Μια ολοκληρωτική αντιμεταρρύθμιση” (18/12, ΔΣΑ) στην θεματική “Φυλακές: η χωματερή της ποινικής αντιμεταρρύθμισης”, με τίτλο: “Ο κανόνας θα είναι η φυλακή”.
Ποινική αντιμεταρρύθμιση: Ο κανόνας θα είναι η φυλακή (του Γιώργου Κακαρνιά)
Την τελευταία εβδομάδα, μία γυναίκα 27 ετών, κρατούμενη για κλοπή, αυτοκτόνησε σε αστυνομικό τμήμα, ένας 25χρονος αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει στις φυλακές Τρικάλων και ένας κρατούμενος βρέθηκε νεκρός στο αναπηρικό του καρότσι, έξω από το ιατρείο των φυλακών Αγυιάς Χανίων.
Αυτά είναι τα τρία πιο πρόσφατα συμβάντα, ενδεικτικά της κατάστασης που επικρατεί στις ελληνικές φυλακές, συμβάντα που δυστυχώς τυγχάνουν της πλήρους αδιαφορίας από τα ΜΜΕ και την κοινή γνώμη.
Μέσα σε αυτό το μεθοδικά και σε βάθος χρόνου καλλιεργημένο κλίμα, έρχονται οι αλλαγές στον Ποινικό Κώδικα και στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, που από την ίδια την κυβέρνηση χαρακτηρίζονται «παρέμβαση», ενώ κατ’ άλλους συνιστούν επέμβαση, επιδρομή ή και επέλαση.
Μετά την παρουσίαση των αλλαγών σε ΠΚ και ΚΠΔ, από επίσημα χείλη έχουν ακουστεί τα εξής:
- «ειδικά για τα μικρομεσαία αδικήματα, οι προβλεπόμενες ποινές μέχρι τριών ετών, κατά κανόνα δεν εκτίονται. Στόχος δε, είναι η μερική ή ολική έκτιση της ποινής για τα πλημμελήματα και να αποτελεί εξαίρεση η αναστολή αυτών»
- «Συνήθως οι αιτίες με μια παλιά ιδεολογικοπολιτική αντίληψη είναι βαθιά κοινωνικές, οι αδικίες… κολοκύθια με ρίγανη. Οι αιτίες είναι πάρα πολύ συγκεκριμένες, πρόκειται για εγκληματικά στοιχεία σε διατεταγμένη υπηρεσία που κάθε φορά με αφορμή ένα αθλητικό γεγονός για το οποίο τις περισσότερες φορές αυτά τα στοιχεία ούτε καν γνωρίζουν ποιο είναι, ποιες ομάδες παίζουν», και
- «Πρέπει να ενεργοποιηθεί, η Δικαιοσύνη πρέπει να ξεκουνηθεί επιτέλους, να εφαρμόσει το υφιστάμενο πάρα πολύ σκληρό πλαίσιο που υπάρχει για αυτές τις περιπτώσεις … Αν συνεχιστεί αυτή η συμπεριφορά αθλητικών παραγόντων ή ΜΜΕ, να διοχετεύουν ή να συντηρούν το μίσος, πρέπει να εφαρμοστεί ο υφιστάμενος νόμος, ο οποίος στις ποινές που θα επιβάλλονται δεν έχει αναστολή: φυλακή, όλοι! Δεν καταλαβαίνουν αλλιώς».
Όταν λοιπόν ο υπουργός Δικαιοσύνης, σε ερώτηση για τα αίτια έξαρσης της βίας στα γήπεδα ή με αφορμή αθλητικές εκδηλώσεις, απαντά «κολοκύθια με ρίγανη» και η εντολή που δίνει είναι «να ξεκουνηθεί η δικαιοσύνη» και «φυλακή όλοι», τότε πρέπει να είναι σαφές ποιες είναι οι φυλακές στις οποίες θα εκτίονται οι ποινές, πως έχουν κριθεί αυτές από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και πως αντιμετωπίζονται διαχρονικά από τον Έλληνα νομοθέτη και τι είδους άνθρωποι θα βγαίνουν από αυτές και με ποιες δυνατότητες επανένταξης στην κοινωνία.
Οι συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές είναι τέτοιες που αποτελούν προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και αυτό έχει κριθεί επανειλημμένα με αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και από επίσημα κείμενα της επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT). Η τελευταία επίσκεψη της CPT έγινε πριν από 2 ακριβώς χρόνια, όταν εντόπισε τα εξής:
Κατά τον χρόνο της επίσκεψης τον Νοέμβριο – Δεκέμβριο 2021, ο πληθυσμός των καταστημάτων κράτησης ανερχόταν σε 11.1827 θέσεις με χωρητικότητα 10.175 θέσεων (δηλ. ποσοστό πληρότητας 110%). Κατά τον χρόνο της επίσκεψης, 24 από τα 34 καταστήματα κράτησης ήταν υπερπλήρη, με 15 να έχουν ποσοστό πληρότητας άνω του 130%, συμπεριλαμβανομένων μεγάλων καταστημάτων κράτησης, όπως των Ανδρών Κορυδαλλού (152%), Λάρισας (134%) και Πάτρας (137%). Το κατάστημα κράτησης Κομοτηνής φιλοξενούσε 280 κρατουμένους με χωρητικότητα 166 θέσεων (πληρότητα 172%), ενώ το κατάστημα κράτησης Ιωαννίνων είχε 126 άτομα για 66 θέσεις (πληρότητα 190%). Αντιθέτως, ορισμένα αγροτικά καταστήματα κράτησης, όπως της Αγιάς Χανίων και της Κασσάνδρας Χαλκιδικής, κυρίως λόγω των αυστηρών κριτηρίων για τη μεταφορά κρατουμένων σε αυτά, λειτουργούσαν μόλις στο 35% της χωρητικότητάς τους. Το κατάστημα κράτησης Τίρυνθας Αργολίδας χωρητικότητας 302 θέσεων είχε μόνο 47 άτομα.
Η επιτροπή εκτίμησε ότι οι τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα που εγκρίθηκαν τον Νοέμβριο του 2021 θα οδηγήσουν σε περαιτέρω αύξηση των ποινών για ορισμένα εγκλήματα. Στην επίσημη απάντησή της η ελληνική πλευρά αναφέρει ότι από τα κλειστά καταστήματα κράτησης θα μεταχθεί αριθμός περίπου 600 κρατουμένων στα αγροτικά, ότι δημιουργούνται νέα καταστήματα κράτησης και ότι προωθείται η ενίσχυση των εναλλακτικών μέτρων έκτισης ποινής και δη ο θεσμός της ηλεκτρονικής επιτήρησης.
Αν εξαιρέσουμε την δημιουργία νέων φυλακών, κάτι που προχωρά με γρήγορους ρυθμούς η κυβέρνηση, τα υπόλοιπα που αναφέρει στην απάντησή της στην CPT είναι ψέματα.
Αυτό αποδεικνύεται από την κατάσταση που επικρατεί σήμερα που είναι ακόμα χειρότερη.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της ΕΕ, η Ελλάδα βρίσκεται ακριβώς στον μέσο όρο του πληθυσμού κρατουμένων. Συγκεκριμένα, ο μέσος όρος στην ΕΕ είναι 106 κρατούμενοι ανά 100.000 κάτοικοι, ενώ στην Ελλάδα ο μέσος όρος είναι περίπου 104 κρατούμενοι. Πολύ ψηλότερα βρίσκονται η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία, η Λιθουανία και η Τσεχία με 180 κρατούμενους ανά 100.000 κατοίκους και στα χαμηλότερα επίπεδα η Ισλανδία, η Νορβηγία, η Φινλανδία και η Σλοβενία με κάτω από 50 κρατούμενους.
Στα 34 Σωφρονιστικά Καταστήματα της χώρας, η συνολική υπερπλήρωση αγγίζει ποσοστό 102%, αλλά το ποσοστό αυτό δεν αποτυπώνει την πραγματικότητα.
Στο Ειδικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Νέων Αυλώνα ο πληθυσμός των κρατουμένων βρίσκεται στο 142% σε σχέση με τις διαθέσιμες θέσεις, στο ΕΣΚΝ 198%, το Σωφρονιστικό Κατάστημα Κομοτηνής 205%, στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Χαλκίδας 138%, Χίος 135%, Τρίπολης 256%, Νιγρίτας Σερρών 130%, Ιωαννίνων 180%, Λάρισα 113%, Ναύπλιο 132% και το Σωφρονιστικό Κατάστημα Κορυδαλλού Ι, με συνολικό αριθμό κρατουμένων 1.847 και υπερπλήρωση 151%.
Ταυτόχρονα οι αγροτικές φυλακές Χανίων, Κασσάνδρας, Κασσαβέτειας, Τίρυνθας και ΚΑΥΦ βρίσκονται κάτω από το 40%, το κέντρο απεξάρτησης στον Ελαιώνα Θηβών με 96 θέσεις έχει μόλις 20 κρατούμενους και ο πληθυσμός στις 2 γυναικείες φυλακές βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα.
Έτσι προκύπτει το πλασματικό συνολικό ποσοστό του 102%.
Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στα δύο καταστήματα νέων (Αυλώνα και Βόλου), λόγω της εκπεφρασμένης βούλησης και της τροποποίησης σε ΠΚ και ΚΠΔ ώστε να καταστεί πιο εύκολη η προσωρινή κράτηση ανηλίκων. Σε τέτοιου είδους φυλακές θέλουν να στείλουν τους ανήλικους για σωφρονισμό.
Η κατάσταση στις φυλακές έχει γίνει πολύ χειρότερη μετά την τροποποίηση του Σωφρονιστικού Κώδικα με τον Ν. 4985/2022. Με την τροποποίηση αυτή περιορίστηκε και σε πολλές περιπτώσεις καταργήθηκε το δικαίωμα στην εκπαιδευτική και στην τακτική άδεια και τέθηκαν πολλές ακόμα προϋποθέσεις για μεταγωγή σε αγροτικές φυλακές, με το αποτέλεσμα να αποτυπώνεται στα στατιστικά.
Με τον ίδιο νόμο θεσπίστηκε στην ελληνική έννομη τάξη ένδικο βοήθημα (άρ. 6Α Σωφρονιστικού Κώδικα) ως δικαιοδοτικός μηχανισμός για την προστασία των δικαιωμάτων των κρατουμένων, καθώς μέχρι τότε δεν υπήρχε αντίστοιχο στην ελληνική έννομη τάξη, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να καταδικάζεται στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και για την έλλειψη αυτή. Με το νέο ένδικο βοήθημα πλέον δεν υπάρχει η δυνατότητα απευθείας προσφυγής στο ΕΔΔΑ, αλλά υποχρεωτικά ο κρατούμενος πρέπει να απευθυνθεί στο Συμβούλιο Πλημμελειοδικών του τόπου κράτησης, από το οποίο μπορεί να ζητήσει αποζημίωση ή ευεργετικό υπολογισμό λόγω των απάνθρωπων συνθηκών κράτησης στις φυλακές.
Με βάση τα στοιχεία του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους, τους πρώτους 6 μήνες εφαρμογής του νέου ένδικου βοηθήματος ασκήθηκαν μόλις 28 προσφυγές (σε πληθυσμό άνω των 10.000 κρατουμένων). Εξ αυτών, χαρακτηριστικό είναι το υπ’ αρ. 30/2023 βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Λάρισας κατόπιν προσφυγής κρατουμένου λόγω έλλειψης νοσηλευτικού και ιατρικού προσωπικού, καθυστερήσεων στις ιατρικές εξετάσεις, αδιαφορίας του προσωπικού της φυλακής, υπερπληθυσμού, συνωστισμού με κρατούμενους που πάσχουν από διάφορα νοσήματα, επεισόδια βίας μεταξύ κρατουμένων κ.ά.
Σύμφωνα με την εισαγγελική πρόταση, η αναφορά του σωφρονιστικού καταστήματος «κρίνεται ως βάσιμη και επαρκής σε αντιπαραβολή με τους αόριστους χωρίς συγκεκριμένα πραγματικά περιστατικά και αναπόδεικτους χωρίς συγκεκριμένα αποδεικτικά στοιχεία ή μέσα – ισχυρισμούς του προσφεύγοντος για τις συνθήκες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και τις λοιπές συνθήκες συμβίωσης» και επιπλέον «η ευμεταβλητότητα του πληθυσμού των κελιών […] διασφαλίζει επαρκή ζωτικό χώρο και άρα δεν μπορεί να οδηγήσει στην αποδοχή της συνδρομής των όρων για αξίωση αποζημίωσης», ενώ οι αιτιάσεις περί αδιαφορίας της γραμματείας της φυλακής κρίνονται αόριστες. Κατόπιν αυτών, ο εισαγγελέας ζήτησε να απορριφθεί η προσφυγή του κρατουμένου και να μην διαταχθεί η αυτοπρόσωπη εμφάνιση του κρατούμενου στο Συμβούλιο!
Άρα ο εισαγγελικός λειτουργός αφού έκρινε αόριστες τις αιτιάσεις και τους ισχυρισμούς του κρατουμένου, του στερεί το δικαίωμα να εμφανιστεί στο Συμβούλιο και να προσκομίσει τυχόν στοιχεία ή να ενισχύσει τους ισχυρισμούς του ή έστω να ακουστεί.
Ακολούθως το Συμβούλιο δέχθηκε στο σύνολό της την εισαγγελική πρόταση και απέρριψε την προσφυγή.
Είναι σαφές ότι η επιλογή του νομοθέτη να θεσπίσει το σχετικό ένδικο βοήθημα έγινε όχι για την προάσπιση των δικαιωμάτων των κρατουμένων και την ουσιαστική αντιμετώπιση των αποδεδειγμένων προβλημάτων στις ελληνικές φυλακές, αλλά για να κρύψει το πρόβλημα κάτω από το χαλί ώστε να στερούνται οι κρατούμενοι το δικαίωμα της απευθείας προσφυγής στο ΕΔΔΑ και να εξαφανιστεί έτσι το πρόβλημα που οδηγούσε σε σωρεία καταδικών της Ελλάδας.
Όλα τα ανωτέρω, τα οποία αποτελούν μόνο ένα μέρος της συνολικής προβληματικής κατάστασης στις ελληνικές φυλακές, είναι δεδομένο ότι θα γίνουν ακόμα πιο έντονα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, αν και εφόσον ψηφιστούν οι αλλαγές σε ΠΚ και ΚΠΔ.
Οι Δικηγορικοί Σύλλογοι και οι δικηγόροι συνολικά οφείλουν και πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να πάρουν σαφή θέση απέναντι στην κατάσταση που έρχεται με οδηγό την κινητοποίηση του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης κατόπιν Γενικής Συνέλευσης για σκληρή αποχή με αυστηρό πλαίσιο αδειών.
Γιώργος Κακαρνιάς, δικηγόρος Αθηνών.
